Cảng biển – Xương sống của thương mại toàn cầu

Bạn thử hình dung thế giới sẽ khác đi thế nào nếu không có các cảng biển?

Cũng ổn thôi, nhưng chắc chắn sẽ thiếu thốn nhiều loại hàng hóa.

Hiện hơn 80% hàng hóa giao thương quốc tế được vận chuyển bằng đường biển, và mỗi chuyến tàu đều cần một điểm đến an toàn để xếp dỡ hàng hóa – đó chính là vai trò của cảng biển. Không chỉ là mắt xích quan trọng trong chuỗi cung ứng toàn cầu, cảng biển còn là trung tâm kết nối giữa các nền kinh tế, góp phần thúc đẩy thương mại, đầu tư và phát triển vùng kinh tế ven biển.

Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu về hệ thống cảng biển – từ khái niệm, vai trò đến các loại hình cảng, quy trình vận hành, cũng như những xu hướng mới và thách thức trong tương lai.

Nếu bạn đang quan tâm đến logistics, xuất nhập khẩu hoặc chỉ đơn giản là tò mò về cách mà hàng hóa từ khắp nơi trên thế giới có thể cập bến một cách suôn sẻ, bài viết này sẽ giúp bạn có cái nhìn đầy đủ và thực tế hơn.

Khái niệm và vai trò của cảng biển

Cảng biển là gì?

Với vị trí chiến lược, cảng biển đóng vai trò quan trọng trên nhiều phương diện:

• Trung tâm giao thương và vận tải hàng hóa quốc tế: Các cảng lớn như Singapore, Thượng Hải hay Rotterdam đều là trung tâm trung chuyển hàng hóa khổng lồ, giúp luân chuyển hàng chục triệu container mỗi năm.
• Thúc đẩy nền kinh tế vùng và quốc gia: Một cảng biển hoạt động hiệu quả giúp giảm chi phí logistics, thu hút đầu tư và tạo ra việc làm cho hàng nghìn lao động. Các thành phố cảng như Hải Phòng, TP. Hồ Chí Minh ở Việt Nam hay Busan ở Hàn Quốc đều phát triển mạnh nhờ hệ thống cảng biển sầm uất.
• Hỗ trợ xuất khẩu - nhập khẩu: Doanh nghiệp xuất nhập khẩu luôn phải cân nhắc lựa chọn cảng biển phù hợp để tối ưu chi phí, thời gian vận chuyển. Một cảng có cơ sở hạ tầng hiện đại, thủ tục nhanh gọn sẽ là lợi thế lớn.
• Cửa ngõ chiến lược trong thương mại toàn cầu: Những cảng nằm trên các tuyến hàng hải quan trọng như kênh đào Suez, eo biển Malacca có tác động lớn đến thương mại thế giới.

Thử lấy một ví dụ thực tế về cảng Rotterdam (Hà Lan).

Đây là cảng biển lớn nhất châu Âu, và đã từng lớn nhất thế giới trong những năm 1990s. Cảng này chuyên xử lý lượng hàng hóa khổng lồ từ châu Á, châu Mỹ, trước khi tiếp tục vận chuyển sâu vào nội địa châu Âu thông qua hệ thống sông ngòi và đường sắt. Nhờ vai trò này, Rotterdam không chỉ là một cảng giao thương mà còn là trung tâm logistics hàng đầu thế giới.

Có thể thấy, cảng biển không chỉ đơn thuần là nơi tàu cập bến mà còn là trung tâm kinh tế và chuỗi cung ứng khu vực. Và để hiểu rõ hơn về hệ thống cảng biển, chúng ta sẽ điểm qua các loại cảng biển phổ biến ngay sau đây.

Phân biệt các khái niệm: Port với Terminal

Mặc dù đều hiểu ngầm là cảng biển, nhưng ngữ nghĩa có phần khác nhau.

• Port: nghĩa là cảng, từ khái quát chỉ cả 1 khu vực tàu thuyền neo đậu làm hàng. Khái niệm này bao hàm cả những khái niệm dưới đây.
• Terminal: tạm dịch là "bến", đây là 1 khu vực nhỏ hơn của Port chuyên làm 1 loại hàng nhất định nào đó như hàng rời, hàng container, hàng khí, hàng lỏng.

Theo cách giải thích đó, một cảng có thể có nhiều bến. Chẳng hạn Cảng Hoàng Diệu (Hải Phòng, trước đây) có bến hàng rời, bến tàu container.

Các loại cảng biển phổ biến hiện nay

Bạn có bao giờ tự hỏi vì sao lại có quá nhiều loại cảng biển khác nhau? Liệu có phải chúng chỉ khác nhau về vị trí địa lý hay còn điều gì đặc biệt hơn?

Thực tế, tùy vào chức năng, quy mô và vị trí, cảng biển được chia thành nhiều loại khác nhau để phục vụ những nhu cầu riêng biệt. Dưới đây là các loại cảng biển phổ biến mà bạn thường nghe nhắc đến trong ngành logistics và thương mại quốc tế.

1. Cảng thương mại

Đây là loại cảng phổ biến nhất, phục vụ cho việc xuất nhập khẩu hàng hóa. Cảng thương mại thường có cơ sở hạ tầng lớn, khả năng tiếp nhận tàu trọng tải cao và nhiều khu vực lưu trữ hàng hóa. Một số cảng thương mại lớn trên thế giới có thể kể đến như cảng Thượng Hải (Trung Quốc), cảng Rotterdam (Hà Lan) hay cảng Singapore.

Ở Việt Nam, các cảng như cảng Cát Lái (TP.HCM) hay cảng Hải Phòng cũng thuộc nhóm này và đóng vai trò trọng yếu trong vận tải hàng hóa quốc tế.

2. Cảng công nghiệp

Cảng công nghiệp thường phục vụ trực tiếp các khu công nghiệp, giúp vận chuyển nguyên liệu sản xuất hoặc xuất khẩu thành phẩm. Những bến cảng này có thể đi liền với nhà máy lọc dầu, khu luyện kim hoặc các khu tổ hợp sản xuất lớn để tiết kiệm chi phí vận chuyển từ nhà máy ra cảng.

Ví dụ, cảng Dung Quất (Quảng Ngãi) chủ yếu phục vụ ngành công nghiệp dầu khí, cảng Vũng Áng ưu tiên phục vụ ngành thép, còn cảng Cái Mép - Thị Vải không chỉ là cảng thương mại mà còn gắn liền với các khu công nghiệp phía Nam.

3. Cảng quân sự

Khác hẳn với hai loại trên, cảng quân sự chủ yếu phục vụ cho mục đích quốc phòng, đảm bảo an ninh hàng hải và bảo vệ lãnh thổ. Những cảng này có hệ thống an ninh nghiêm ngặt và thường không mở cửa cho mục đích thương mại.

Các nước có lực lượng hải quân mạnh như Mỹ, Nga hay Trung Quốc đều sở hữu một loạt cảng quân sự hiện đại phục vụ cho tàu chiến và tàu ngầm.

Ở Việt Nam ta, quân cảng Cam Ranh là ví dụ điển hình cho loại cảng này.

4. Cảng du lịch và cảng hành khách

Với sự phát triển của ngành du lịch biển, nhiều cảng biển không chỉ phục vụ vận tải hàng hóa mà còn là điểm đón các tàu du lịch lớn. Các cảng này thường có cơ sở hạ tầng dành riêng cho tàu du lịch (cruise ship), với khả năng tiếp đón hàng nghìn hành khách mỗi chuyến.

Ở Việt Nam, cảng Chân Mây (Huế), cảng Tiên Sa (Đà Nẵng), và cảng tàu khách Hạ Long là điểm đến quen thuộc của nhiều tàu du lịch quốc tế.

5. Cảng dầu khí

Cảng dầu khí chuyên phục vụ cho ngành khai thác, vận chuyển dầu thô và sản phẩm dầu mỏ. Chúng thường đi liền với các khu vực khai thác ngoài khơi hoặc gần các nhà máy lọc dầu.

Các cảng dầu khí thường thấy ở Việt Nam gồm có cảng Vũng Tàu và cảng Dung Quất, nơi tập trung nhiều hoạt động khai thác và hậu cần phục vụ ngành dầu khí.

6. Cảng container

Nhắc đến vận tải biển hiện đại, không thể bỏ qua cảng container. Đây là loại cảng chuyên dành cho việc bốc dỡ, lưu trữ và vận chuyển container – loại phương tiện chính trong thương mại quốc tế ngày nay.

Những cảng container lớn nhất thế giới như cảng Singapore hay cảng Los Angeles (Mỹ) có hệ thống bến bãi khổng lồ, trang bị cần cẩu tự động và hệ thống logistics hiện đại để tối ưu hóa tốc độ vận chuyển container.

Trong nước chúng ta cũng có những cảng container hiện đại như Cái Mép, Lạch Huyện... (chi tiết hơn trong phần sau).

Bạn có thể thấy, mỗi loại cảng đều có vai trò riêng và phục vụ những mục đích khác nhau. Trước khi chọn cảng để vận chuyển hàng hóa hay phát triển kinh doanh logistics, việc hiểu về đặc điểm của từng loại cảng sẽ giúp bạn đưa ra quyết định tối ưu hơn.

Vậy sau khi hàng hóa cập cảng, quy trình vận hành cảng diễn ra như thế nào? Cùng tìm hiểu trong phần tiếp theo nhé!

Hệ thống cảng biển lớn tại Việt Nam và thế giới

Cảng biển không chỉ là cửa ngõ giao thương quan trọng mà còn là mắt xích then chốt trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Trên thế giới, các cảng biển lớn đóng vai trò trung tâm trung chuyển hàng hóa quốc tế, trong khi tại Việt Nam, hệ thống cảng biển ngày càng phát triển nhằm đáp ứng nhu cầu xuất nhập khẩu ngày càng tăng.

Cảng biển lớn tại Việt Nam

Việt Nam sở hữu hệ thống cảng biển trải dài từ Bắc vào Nam, với hơn 320 cảng biển, trong đó có khoảng 10 cảng container quốc tế quan trọng. Một số cảng biển lớn phải kể đến:

• Cảng Hải Phòng: Là cảng lớn nhất khu vực phía Bắc, có vai trò trọng yếu trong vận tải hàng hóa xuất nhập khẩu đi Trung Quốc và các nước Đông Bắc Á. Các cảng nước sâu như Lạch Huyện đã giúp nâng cao công suất và khả năng tiếp nhận tàu lớn.
• Cảng Cát Lái (TP.HCM): Đây là cảng container lớn nhất Việt Nam và là cửa ngõ chính của khu vực phía Nam, xử lý hơn 50% lượng hàng container cả nước.
• Cảng Cái Mép - Thị Vải (Bà Rịa - Vũng Tàu): Là cảng nước sâu có khả năng tiếp nhận tàu lớn trên 100.000 DWT, giúp giảm phụ thuộc vào cảng trung chuyển nước ngoài như Singapore hay Hong Kong.
• Cảng Đà Nẵng: Là trung tâm vận chuyển hàng hóa khu vực miền Trung, đặc biệt là giao thương với các nước ASEAN.

Hệ thống cảng biển tại Việt Nam vẫn đang liên tục được mở rộng và hiện đại hóa để thu hút thêm nguồn hàng quốc tế và cải thiện năng lực hậu cần.

Cảng biển lớn trên thế giới

Trên thế giới, các cảng biển lớn đóng vai trò quan trọng trong mạng lưới logistics toàn cầu, với công suất hàng hóa đạt hàng trăm triệu tấn mỗi năm:

• Cảng Thượng Hải (Trung Quốc): Là cảng container lớn nhất thế giới với sản lượng hơn 47 triệu TEUs (đơn vị container 20 feet) vào năm 2023. Đóng vai trò trung tâm trung chuyển hàng hóa toàn cầu, đặc biệt là tuyến vận tải đi Mỹ và châu Âu.
• Cảng Singapore: Dẫn đầu thế giới về hiệu quả khai thác và dịch vụ hậu cần, đóng vai trò quan trọng trong giao thương khu vực châu Á - Thái Bình Dương.
• Cảng Rotterdam (Hà Lan): Là cảng biển lớn nhất châu Âu, đảm nhận vai trò cửa ngõ trung chuyển hàng hóa giữa châu Á và châu Âu.
• Cảng Los Angeles và Long Beach (Mỹ): Hai cảng này xử lý phần lớn hàng hóa từ châu Á vào Mỹ, đặc biệt là các lô hàng từ Trung Quốc và Việt Nam.

Nhờ những cảng biển lớn này, hoạt động vận tải biển toàn cầu vận hành trơn tru, đảm bảo chuỗi cung ứng không bị gián đoạn ngay cả trong bối cảnh biến động kinh tế và địa chính trị.

Quy trình vận hành và khai thác cảng biển

Vận hành và khai thác cảng biển là quá trình phức tạp, đòi hỏi sự phối hợp nhịp nhàng giữa các cơ quan quản lý, doanh nghiệp vận tải, và các đơn vị dịch vụ hậu cần. Một cảng biển hoạt động hiệu quả sẽ giúp giảm thời gian tàu nằm chờ, tăng tốc độ luân chuyển hàng hóa, và tối ưu chi phí logistics.

Vậy quy trình này diễn ra như thế nào?

Các bước chính trong vận hành cảng biển

Quy trình khai thác cảng biển có thể chia thành những công đoạn chính sau:

1. Tiếp nhận tàu và bố trí cầu bến

• Khi tàu đến cảng, chủ tàu hoặc đại lý tàu biển phải làm thủ tục đăng ký với cảng vụ và ban quản lý cảng.
• Cảng thực hiện sắp xếp bố trí cầu tầu (hoặc chỗ neo đậu) dựa trên lịch trình và tình hình cầu bến. Nếu cảng quá tải, tàu có thể phải neo chờ cập cầu.

2. Làm thủ tục hàng hải và hải quan

• Tàu cần thực hiện các thủ tục nhập cảnh, kiểm dịch (đối với hàng hóa đặc biệt), và thông quan hàng hóa.
• Quy trình này thường liên quan đến nhiều bên như hải quan, biên phòng, kiểm dịch y tế hoặc kiểm tra chất lượng hàng hóa.

3. Dỡ hàng và vận chuyển vào kho bãi

• Hàng từ tàu được bốc dỡ bằng cần trục, băng chuyền tự động hoặc thiết bị đặc thù.
• Hàng sau đó được lưu trữ tạm thời trong kho bãi của cảng, Container Yard (CY), hoặc chuyển thẳng lên phương tiện vận tải tiếp theo (xe tải, tàu hỏa, sà lan…).

4. Quản lý và kiểm soát hàng hóa

• Cảng sử dụng các hệ thống quản lý tự động để theo dõi vị trí và trạng thái hàng hoá.
• Một số cảng áp dụng công nghệ RFID hoặc hệ thống số hóa giúp doanh nghiệp theo dõi hàng theo thời gian thực.

5. Xếp hàng lên tàu xuất khẩu

• Với hàng hóa xuất khẩu, cảng sắp xếp bốc xếp hàng lên tàu theo kế hoạch đã định trước.
• Hoạt động này cần đảm bảo tính an toàn và ổn định của tàu khi di chuyển.

Các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả khai thác cảng

• Cơ sở hạ tầng: Cầu cảng, bến bãi, kho hàng, và thiết bị bốc dỡ quyết định tốc độ và hiệu suất vận hành. >> Tìm hiểu về phí cơ sở hạ tầng cảng biển
• Công nghệ và số hóa: Những cảng thông minh ứng dụng AI và tự động hóa có thể giảm chi phí và tăng tốc độ xử lý hàng.
• Nhân sự và quản lý: Đội ngũ vận hành giàu kinh nghiệm sẽ giúp cảng tối ưu quy trình và giảm thiểu lỗi vận hành.

Nhìn chung, một cảng hoạt động hiệu quả cần sự kết hợp của công nghệ hiện đại, cơ sở hạ tầng chất lượng cao, và sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan.

Xu hướng phát triển cảng biển trong tương lai

Khi thương mại toàn cầu ngày càng phát triển, ngành cảng biển cũng không ngừng thay đổi để thích ứng với nhu cầu vận tải biển đang gia tăng. Các xu hướng mới đang tái định hình cách cảng biển vận hành, từ công nghệ, quy trình khai thác đến vấn đề môi trường.

Ứng dụng công nghệ số và tự động hóa

Công nghệ đang cách mạng hóa ngành logistics nói chung và cảng biển nói riêng. Ngày càng nhiều cảng biển áp dụng hệ thống tự động hóa trong quản lý bến cảng, điều phối container và giám sát hàng hóa. Một số công nghệ nổi bật bao gồm:

• Internet vạn vật (IoT) và AI giúp theo dõi vị trí container theo thời gian thực, giảm lỗi trong quản lý hàng hóa.
• Thiết bị xếp dỡ tự động, chẳng hạn như cần cẩu không người lái, giúp rút ngắn thời gian bốc dỡ hàng.
• Hệ thống quản lý cảng thông minh, tích hợp dữ liệu từ nhiều nguồn để tối ưu hóa quy trình vận hành.

Việc ứng dụng công nghệ không chỉ nâng cao năng suất mà còn giúp giảm chi phí nhân công, tăng tính chính xác trong điều phối hàng hóa.

Phát triển cảng xanh và bền vững

Bên cạnh việc mở rộng quy mô, các cảng đang hướng đến hoạt động xanh hơn nhằm giảm tác động đến môi trường. Một số giải pháp đang được triển khai để phát triển cảng biển theo hướng bền vững:

• Sử dụng năng lượng tái tạo (điện gió, mặt trời) tại bến cảng để cung cấp điện cho thiết bị vận hành.
• Giảm khí thải từ tàu biển bằng cách yêu cầu sử dụng nhiên liệu ít ô nhiễm hơn hoặc triển khai các khu vực neo đậu có kết nối điện bờ (cold ironing).
• Quản lý chất thải tốt hơn, triển khai các hệ thống xử lý nước thải và rác thải ngay tại cảng.

Nhiều cảng lớn trên thế giới như Rotterdam hay Singapore đang đầu tư mạnh vào "cảng biển xanh" nhằm hướng tới nền thương mại bền vững hơn.

Xu hướng cảng biển nước sâu

Cùng với sự gia tăng kích thước tàu container, nhu cầu về cảng nước sâu ngày càng cao. Những cảng này có khả năng tiếp nhận tàu trọng tải lớn, giúp tối ưu hóa chi phí vận chuyển.

Tại Việt Nam, cụm cảng Cái Mép – Thị Vải đang phát triển mạnh mẽ để đáp ứng xu hướng này. Dự án Siêu cảng Cần Giờ cũng tận dụng xu hướng này. Các cảng nước sâu không chỉ giúp giảm tải cho các cảng trong nội địa mà còn tăng năng lực cạnh tranh của ngành logistics Việt Nam trên bản đồ thế giới.

Thách thức và giải pháp cho ngành cảng biển

Ngành cảng biển đang đứng trước nhiều cơ hội nhưng cũng đối mặt với không ít thách thức.

Áp lực quá tải và tắc nghẽn

Sự tăng trưởng của thương mại điện tử kéo theo nhu cầu vận chuyển hàng hóa qua cảng bùng nổ, dẫn đến tình trạng quá tải tại nhiều cảng lớn. Tắc nghẽn tại Tân Cảng Cát Lái là 1 ví dụ. Điều này làm chậm trễ thời gian giao hàng, gây tốn kém chi phí lưu kho và vận chuyển.

Giải pháp:

• Tăng cường đầu tư mở rộng hạ tầng cảng, xây dựng thêm bến cảng phụ trợ.
• Cải thiện kết nối giữa cảng biển và hệ thống giao thông nội địa để giảm tắc nghẽn.

Biến động kinh tế và chính sách thương mại

Các cuộc chiến thương mại, chính sách bảo hộ và biến động kinh tế toàn cầu có thể ảnh hưởng đến luồng hàng hóa qua cảng. Khi một số quốc gia thay đổi thuế suất nhập khẩu hoặc đưa ra các rào cản thương mại, doanh nghiệp xuất nhập khẩu sẽ phải điều chỉnh tuyến vận chuyển hàng hóa của họ.

Ví dụ điển hình là việc Tổng thống Mỹ Donald Trump áp tăng thuế suất nhập khẩu đối với hàng hóa từ 1 loạt quốc gia như Trung Quốc, Mexico, Châu Âu... ảnh hưởng rất lớn tới thương mại quốc tế.

Giải pháp:

• Cảng biển cần linh hoạt trong chiến lược phát triển, mở rộng quan hệ hợp tác với nhiều quốc gia và hãng tàu.
• Đẩy mạnh dịch vụ logistics nội địa để giảm lệ thuộc vào thị trường quốc tế.

Cạnh tranh ngày càng gay gắt

Sự ra đời của các cảng biển mới trong khu vực tạo áp lực cạnh tranh lớn đối với cảng biển truyền thống. Các cảng phải liên tục cải tiến dịch vụ để giữ chân khách hàng và thu hút thêm nguồn hàng mới.

Giải pháp:

• Đầu tư vào công nghệ để nâng cao hiệu suất khai thác.
• Hợp tác với các hãng tàu lớn để duy trì luồng hàng ổn định.
• Cải thiện các dịch vụ giá trị gia tăng như lưu kho, gom hàng, vận tải đa phương thức.

Dù đối mặt với nhiều thách thức, ngành cảng biển vẫn đang tiến từng bước vững chắc trong xu hướng phát triển bền vững và hiện đại hóa. Việc linh hoạt ứng dụng công nghệ và xây dựng chiến lược phát triển phù hợp sẽ là chìa khóa giúp ngành cảng biển tiếp tục tăng trưởng mạnh mẽ trong tương lai.

Lời kết

Cảng biển đóng vai trò quan trọng trong chuỗi cung ứng toàn cầu, là đầu mối giao thương huyết mạch giúp kết nối các nền kinh tế. Với sự phân loại đa dạng, cảng biển được thiết kế để đáp ứng nhiều nhu cầu vận tải khác nhau, từ cảng container, cảng hàng rời đến các cảng trung chuyển (trans-shipment port). Hệ thống cảng biển tại Việt Nam và trên thế giới không ngừng phát triển, góp phần thúc đẩy thương mại quốc tế.

Trong bối cảnh hội nhập và số hóa, ngành cảng biển đang đối mặt với nhiều thách thức như quá tải, tác động môi trường và áp lực đổi mới công nghệ. Việc ứng dụng tự động hóa, mở rộng cơ sở hạ tầng và tối ưu hóa quy trình vận hành là những giải pháp giúp cảng biển phát triển bền vững, nâng cao năng lực cạnh tranh trên thị trường quốc tế.

 

---