Hàng mậu dịch là gì? Định nghĩa và ứng dụng trong logistics & XNK

Nếu bạn đang bước đầu tìm hiểu về xuất nhập khẩu, chắc hẳn đã từng bắt gặp thuật ngữ "hàng mậu dịch", nhưng chưa thực sự hiểu rõ hàng mậu dịch là gì, hay nó khác ra sao với những loại hàng hóa khác.

Đây là một trong những khái niệm nền tảng, ảnh hưởng rất nhiều đến thủ tục hải quan, thuế, và các loại chứng từ trong hoạt động thương mại quốc tế.

Trong bài viết này, tôi sẽ đồng hành cùng bạn để giải thích một cách rõ ràng về khái niệm hàng mậu dịch, điểm khác biệt so với hàng phi mậu dịch, và những quy định pháp lý đi kèm. Bài viết phù hợp với người mới tìm hiểu hoặc đang chuẩn bị các bước đầu tiên để nhập khẩu chính ngạch cho doanh nghiệp mình. Với bạn có kinh nghiệm rồi thì có thể bỏ qua, hoặc đọc cho vui nhé.

Khái niệm và đặc điểm của hàng mậu dịch

Trước khi đi vào chi tiết, bạn cần hiểu một điều đơn giản như thế này:

Trong xuất nhập khẩu, hàng hóa được chia thành nhiều loại, và hàng mậu dịch là một trong những phân nhóm phổ biến và thường gặp nhất.

Hàng mậu dịch là gì?

Nói cách khác cho dễ hình dung: nếu bạn nhập về một container nguyên liệu để sản xuất hoặc hàng tiêu dùng để phân phối, thì đó chính là hàng mậu dịch. Còn nếu bạn đi công tác, đích thân xách tay 3 cái máy lọc nước về dùng thử thì rất có thể đó là hàng phi mậu dịch – không phải để bán, mà để “trải nghiệm” hoặc sử dụng trong gia đình.

Đặc điểm dễ nhận biết của hàng mậu dịch:

• Có ký kết hợp đồng mua bán: Đây là yếu tố then chốt. Hai bên ký hợp đồng thương mại quốc tế (thường bằng đồng USD), thể hiện rõ điều khoản thanh toán, điều kiện giao hàng (FOB, CIF...), số lượng – đơn giá hàng hóa.
• Làm đầy đủ thủ tục hải quan: Vì là hàng kinh doanh chính ngạch, nên bắt buộc phải làm tờ khai hải quan điện tử, khai báo mã HS, áp loại hình phù hợp (A11 – nếu là loại hình nhập kinh doanh tiêu dùng), và nộp đủ thuế trước khi thông quan.
• Chịu sự điều chỉnh của pháp luật thương mại và quản lý chuyên ngành: Ví dụ, nếu hàng của bạn thuộc nhóm có điều kiện thì bắt buộc phải làm kiểm tra chuyên ngành. Chẳng hạn như thực phẩm chức năng nhập khẩu, phải có chứng nhận an toàn thực phẩm từ Bộ Y Tế trước khi thông quan.
• Mục đích chính: Kinh doanh sinh lời hoặc phục vụ sản xuất: Khác với hàng phi mậu dịch (thường để dùng thử, làm mẫu, biếu/tặng…), hàng mậu dịch rõ ràng từ đầu là để bán hoặc để làm đầu vào cho hoạt động tạo ra doanh thu.

Một ví dụ thực tế tôi từng làm giúp dễ hình dung hơn:

Khách hàng bên tôi – một công ty nhập khẩu đồ điện gia dụng – đặt hàng từ Hàn Quốc, với điều kiện CIF cảng Hải Phòng. Lô hàng này bao gồm đầy đủ hợp đồng ngoại thương, invoice, packing list, vận đơn, CO... Mục đích là phân phối vào kênh bán lẻ trong nước (=> kiếm lời). Lô hàng được khai báo theo loại hình A11 – kinh doanh tiêu dùng, và được phân luồng vàng. Sau khi kiểm tra đủ hồ sơ và nộp thuế, hải quan cho thông quan. Đây là điển hình của một lô hàng mậu dịch.

Tổng kết nhanh đặc điểm nhận diện hàng mậu dịch:

• Có đầy đủ bộ chứng từ xuất nhập khẩu (Contract, Invoice, Packing List, CO…)
• Có giá trị thương mại rõ ràng
• Mục đích nhập khẩu để kinh doanh
• Được xử lý bằng thủ tục hải quan chính quy

Trong phần tiếp theo, chúng ta sẽ cùng so sánh cụ thể giữa hàng mậu dịch và hàng phi mậu dịch – để hiểu rõ hơn đâu là sự khác biệt, và khi nào thì nên chọn hình thức nào.

So sánh hàng mậu dịch và hàng phi mậu dịch

Sau khi hiểu được khái niệm hàng mậu dịch là gì, có thể bạn bắt đầu băn khoăn: vậy hàng mậu dịch khác gì với hàng phi mậu dịch, và phân biệt chúng như thế nào trong thực tế? Đây là câu hỏi mà rất nhiều khách hàng mới của tôi từng đặt ra – nhất là khi họ lần đầu làm xuất nhập khẩu, nhìn vào giấy tờ thì dễ nhầm, mà khi nhầm thì... hậu quả cũng không nhỏ đâu.

• Hàng mậu dịch là hàng hóa được mua bán qua hợp đồng thương mại, có mục đích kinh doanh lợi nhuận, và đầy đủ các chứng từ thương mại – như hợp đồng, hóa đơn, vận đơn … >> Tìm hiểu thêm về hàng phí mậu dịch
• Còn hàng phi mậu dịch (Non-commercial goods) là hàng không mang mục đích kinh doanh, buôn bán – ví dụ: hàng mẫu, hàng viện trợ, quà biếu tặng, tài sản tạo vốn, thiết bị dự án viện trợ…

Hai khái niệm này thoạt nghe có vẻ đơn giản, nhưng khi đi vào thực tế khai quan thì không ít trường hợp “dở khóc dở cười”. Tôi có lần hỗ trợ một khách hàng gửi quà biếu cho đối tác Hàn Quốc — chỉ là vài hộp bánh, mỹ phẩm – nhưng vì bên nhận ở Hàn làm thủ tục như hàng kinh doanh, nên hải quan nghi ngờ, trục trặc mất mấy ngày. Chỉ vì không khai rõ hàng là phi mậu dịch.

Vậy nên, hiểu rõ điểm giống và khác giữa hai loại hàng này không chỉ giúp bạn làm thủ tục thuận lợi, mà còn tránh được những rắc rối không đáng có.

Sự khác biệt cơ bản giữa hàng mậu dịch và phi mậu dịch

Dưới đây là một số điểm phân biệt chính giữa hai nhóm hàng, dựa trên kinh nghiệm tư vấn thực tế của tôi:

Mục đích nhập khẩu:

• Hàng mậu dịch: dùng để kinh doanh, sản xuất, hoặc phục vụ hoạt động có thu lợi nhuận.
• Hàng phi mậu dịch: không dùng vào mục đích thương mại. Thường để biếu – tặng, trưng bày mẫu, hoặc phục vụ mục đích nhân đạo.

Giá trị hàng hóa:

• Hàng mậu dịch: không bị giới hạn về giá trị. Có thể là vài triệu hoặc vài chục tỷ đồng – chỉ cần hợp đồng và chứng từ đầy đủ.
• Hàng phi mậu dịch: thường có giá trị nhỏ. Nếu vượt ngưỡng cho phép (ví dụ: quà biếu > 2 triệu đồng), vẫn phải chịu thuế và có thể bị nghi là hàng mậu dịch “ngụy trang” để né thuế.

Chứng từ cần thiết:

• Hàng mậu dịch luôn cần hợp đồng, hóa đơn thương mại (Invoice), vận đơn (Bill of Lading), CO (nếu có), và các giấy phép liên quan.
• Hàng phi mậu dịch thì tuỳ trường hợp – ví dụ: hàng biếu có thể cần tờ khai phi mậu dịch, danh sách chi tiết, và giấy tờ chứng minh mục đích không thương mại.

Cách thức khai báo hải quan:

• Hàng mậu dịch sử dụng mã loại hình thường gặp như A11 (nhập kinh doanh tiêu dùng), E31 (tạm nhập tái xuất), v.v.
• Hàng phi mậu dịch có mã loại hình riêng, như H11 (hàng biếu tặng), hoặc có thể làm theo hình thức miễn thuế nếu đủ điều kiện.

>> Tìm hiểu thêm về các mã loại hình XNK

Có một lưu ý thú vị, là không phải cứ hàng không bán là hàng phi mậu dịch. Chẳng hạn, có doanh nghiệp nhập máy móc về để dùng sản xuất trong nhà máy — không bán ra ngoài, nhưng vẫn thuộc diện hàng mậu dịch. Bởi vì mục tiêu cuối cùng là phục vụ cho hoạt động kinh doanh của công ty. Hoặc những mẫu hàng không phải thanh toán (Free of Charge - FOC) nhưng vẫn phục vụ mục đích kinh doanh thì vẫn là hàng mậu dịch.

Khi bạn nắm rõ được những điểm khác nhau này, sẽ dễ dàng hơn nhiều trong việc chọn đúng loại hình khai báo, chuẩn bị hồ sơ phù hợp, và tránh bị “vướng” không đáng có khi làm việc với hải quan.

Ở phần tiếp theo, tôi sẽ nói về những quy định pháp lý liên quan đến hàng mậu dịch – với một số khung pháp lý bạn nhất định phải biết khi nhập khẩu hàng kinh doanh.

Những quy định pháp lý liên quan đến hàng mậu dịch

Sau khi đã hiểu hàng mậu dịch là gì và phân biệt được với hàng phi mậu dịch, bạn cần nắm rõ hệ thống quy định pháp lý liên quan đến loại hàng hóa này. Đây là phần không thể thiếu nếu bạn làm trong lĩnh vực logistics – xuất nhập khẩu, đặc biệt là khi đóng vai trò chủ hàng hoặc đại diện pháp lý cho doanh nghiệp. Vì sao ư? Đơn giản thôi, hàng mậu dịch liên quan đến nghĩa vụ thuế, chính sách quản lý chuyên ngành, và đặc biệt là... “giấy tờ”. Mà làm thiếu hay sai, thì không chỉ tốn tiền mà còn mất thời gian khó đỡ.

Dưới đây, tôi sẽ chia sẻ một số điểm bạn nhất định phải lưu ý về pháp lý khi xử lý lô hàng mậu dịch — đây là kinh nghiệm tổng hợp từ những hồ sơ thực tế tôi từng làm, và cũng từng thấy nhiều doanh nghiệp gặp rắc rối vì thiếu hiểu luật.

1. Phải khai báo hải quan theo đúng loại hình

Hàng mậu dịch bắt buộc phải khai báo qua hệ thống hải quan điện tử (VNACCS/VCIS) với loại hình phù hợp. Ví dụ: nếu bạn nhập hàng để kinh doanh bán ra thị trường, thì phải chọn loại hình A11 (nhập tiêu dùng). Nếu là gia công cho khách nước ngoài thì dùng E11, E21... Việc chọn sai loại hình có thể khiến bạn phải truyền lại tờ khai, và bị hải quan "soi" kỹ hơn. Tôi từng chứng kiến một doanh nghiệp bị phạt vì nhầm loại hình từ A11 sang A12 – nghe có vẻ nhỏ, nhưng hậu quả lại chẳng nhẹ chút nào.

2. Chịu sự điều chỉnh của Luật Hải quan và các luật chuyên ngành

Hàng mậu dịch buộc phải tuân thủ theo hệ thống pháp luật hải quan, tiêu biểu như:

• Luật Hải quan 2014
• Nghị định 08/2015/NĐ-CP và Nghị định 59/2018/NĐ-CP sửa đổi
• Thông tư 38/2015/TT-BTC và Thông tư 39/2018/TT-BTC

Ngoài ra, nếu hàng mậu dịch thuộc các nhóm ngành cần kiểm tra chuyên ngành — kiểu như thực phẩm, mỹ phẩm, thiết bị y tế, nông sản…— thì phải xin thêm các giấy phép, chứng nhận phù hợp: công bố chất lượng, kiểm dịch, kiểm tra chuyên ngành... Đừng nghĩ bạn làm thủ tục là xong, các luật chuyên ngành luôn "phục kích" sẵn và xử lý nếu giấy tờ không đầy đủ.

3. Nghĩa vụ về thuế và hồ sơ gốc

Hàng mậu dịch thường đi kèm với nghĩa vụ nộp thuế nhập khẩu, thuế VAT, và một số loại thuế khác (nếu có). Hồ sơ khai báo phải minh bạch, có đầy đủ hóa đơn thương mại (Invoice), hợp đồng ngoại thương, hoặc vận đơn (B/L). Các giấy tờ này không chỉ để hải quan kiểm tra, mà còn là cơ sở để xác định trị giá hải quan, mức thuế và kiểm tra tính chính xác. Nhiều công ty mới làm chưa để ý điều này, khai giá thấp đi, rồi sau bị cảnh báo rủi ro, tham vấn giá hải quan, thậm chí ấn định thuế...

Đến đây, bạn cũng thấy rõ sự khác biệt giữa hàng mậu dịch và phi mậu dịch, phải không? Mậu dịch tức là phải nghiêm túc về thủ tục, “hành chính hóa” mọi thứ, và cần đội ngũ chuyên trách hiểu việc. Đó là lý do vì sao các doanh nghiệp xuất nhập khẩu thường chọn thuê dịch vụ logistics có chuyên môn – thay vì tự mình mò mẫm từng quy định nhỏ.

Tiếp theo, bạn sẽ thấy những so sánh rõ ràng giữa hàng mậu dịch và phi mậu dịch đã được thể hiện ở phần trước, để thấy các mặt pháp lý khác biệt cụ thể ra sao...

Lời kết

Hàng mậu dịch là khái niệm quen thuộc nhưng không phải ai cũng hiểu rõ ràng về đặc điểm và phạm vi áp dụng. Trong bài viết này, chúng ta đã cùng làm rõ khái niệm hàng mậu dịch, so sánh cụ thể với hàng phi mậu dịch để người mới bắt đầu có cái nhìn trực quan, dễ hiểu hơn. Bên cạnh đó, một số quy định pháp lý xoay quanh loại hình hàng hóa này cũng được đề cập nhằm giúp bạn chuẩn bị tốt hơn trong hoạt động xuất nhập khẩu.

Hiểu rõ hàng mậu dịch là gì không chỉ giúp bạn tuân thủ đúng luật, mà còn tối ưu được quy trình logistics và thủ tục hải quan. Nếu bạn là chủ doanh nghiệp hoặc mới bước chân vào lĩnh vực xuất nhập khẩu, việc nắm chắc kiến thức cơ bản này sẽ là nền tảng vững chắc để phát triển công việc lâu dài và chuyên nghiệp hơn.